Jura Krakowsko-Częstochowska

Wyżynę (Jurę) Krakowsko-Częstochowską, która stanowi część Wyżyny Śląsko-Krakowskiej tworzy rozległa płyta górnojurajskich wapieni, wznosząca się przeciętnie od 300 m n.p.m. w rejonie Częstochowy, do 400–500 m n.p.m. koło Krakowa. Jest ona lekko nachylona ku płn.-wsch., gdzie stopniowo zapada się pod młodsze utwory kredowe budujące Wyżynę Przedborską i Nieckę Nidziańską z jej mezoregionem Wyżyną Miechowską. Od północy w jurajską płytę wcina się przełomowa dolina Warty, wyznaczająca granicę z Wyżyną Wieluńsko-Woźnicką. Na południu tektoniczne obniżenie Białej Przemszy – Szreniawy dzieli Wyżynę Krakowsko-Częstochowską na jej mezoregiony: Wyżynę Częstochowską oraz Wyżynę Olkuską, zwaną często Płaskowyżem Ojcowskim. Podobnie tektoniczne zapadlisko na linii Kraków – Krzeszowice – Trzebinia, z racji rozległości uznane za mezoregion – Rów Krzeszowicki oddziela Wyżynę Olkuską od Garbu Tenczyńskiego, który na południu opada uskokami ku dolinie Wisły, a dokładnie ku tektonicznemu zapadlisku Bramy Krakowskiej. Jest to makroregion charakteryzujący się występowaniem wielu geomorfologicznych cech charakterystycznych dla otaczających go innych regionów, w tym wapiennych zrębowych wzgórz. Stąd, Brama Krakowska jest przez niektórych badaczy traktowana, jako część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, czego wyrazem jest m.in. ustanowienie na jej obszarze jurajskich parków krajobrazowych.

Wyżyna Częstochowska od zachodu opada w Obniżenie Górnej Warty (Wyż. Woźnicko-Wieluńska) stromym, dochodzącym do 100 m – progiem denudacyjnym, zwanym kuestą. Mniej znaczna wschodnia granica z Progiem Lelowskim (Wyżyna Przedborska) biegnie na linii Mstów – Lelów – Pradła – Wolbrom. Charakterystycznymi elementami rzeźby Wyż. Częstochowskiej są kilkudziesięciometrowej wysokości ostańce górnojurajskich wapieni wznoszące się ponad stosunkowo płaskim poziomem jej wierzchowin. Tworzą one liczne grupy skalne, pagóry, jak Góra Janowskiego, najwyższe wzniesienie Jury (515,5 m. n.p.m.) oraz pasma wzniesień, które są rozczłonkowane dolinami, na ogół suchymi, wypełnionymi piaskami, bądź odprowadzającymi wody tylko okresowo (tzw. wodące). Podobnie jurajska kuesta przebiegająca nieregularnie między Olkuszem a Trzebinią oraz samotne ostańce sterczące na wierzchowinach z kolejnym jurajskim „szczytem” – Skałką 502 (512,8 m n.p.m.) określają Wyżynę Olkuską. Jednak w rzeźbie płd. części tego mezoregionu charakterystyczne są liczne doliny potoków. Głębokie do 100 m, o stromych, skalistych zboczach, zwane są potocznie krakowskimi lub podkrakowskimi dolinkami. Najbardziej z nich znana i najcenniejsza przyrodniczo to Dolina Prądnika, w której obrębie utworzono Ojcowski Park Narodowy. Z pozostałych dolin wymieńmy tylko objęte ochroną rezerwatową: Bolechowicką, Szklarki, Racławki, Eliaszówki, czy jedną z najbardziej turystycznie znanych – Dolinę Będkowską, a także najdłuższą z nich, tj. Dolinę Dłubni, która rozgranicza Wyżynę Olkuską od Wyżyny Miechowskiej. W zach. rejonach Wyż. Olkuskiej doliny przecinają starsze struktury. Spod ściętych tu górnojurajskich wapieni odsłaniają się skały wieku triasowego, permskiego (wulkaniczne), karbońskiego i dewońskiego (Dolina Racławki, Czernki, Miękinki i inne). Podobną budowę i rzeźbę posiada Garb Tenczyński, który rozciąga się od doliny Chechła na zachodzie po Kraków. W jego zachodniej części występują m.in. utwory karbońskie zawierające pokłady węgla kamiennego (Tenczynek) oraz twarde skały wulkaniczne budujące kulminacyjne wzniesienia z najwyższym w Rudnie, zwieńczonym ruinami zamku tęczyńskiego (401,1 m n.p.m.). Powierzchnię Garbu Tenczyńskiego rozcinają liczne doliny, najbardziej malownicze w jego wsch. części, wyżłobione w podłożu z górnojurajskich wapieni, jak Dolina Sanki z Wąwozem Mnikowskim. Garb Tenczyński jest zrębem tektonicznym, stanowiącym praczęść płyty Wyżyny Olkuskiej, oddzieloną od niej w trzeciorzędzie Rowem Krzeszowickim. Powierzchnia tego zapadliska jest równinna, podścielona miękkimi osadami morza mioceńskiego, w których wytworzyły się złoża, znanych z Krzeszowic, wód siarczano-solankowych.

Istotnym elementem rzeźby Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, decydującym o jej unikatowym krajobrazie, są zjawiska krasowe. Są one uwarunkowane występowaniem na przeważającym obszarze omawianego regionu skał węglanowych, w tym najbardziej rozprzestrzenionych wapieni górnej jury. Do zjawisk tych należą przede wszystkim jaskinie, których na Wyżynie zinwentaryzowano ponad 1700, krasowe doliny, zagłębienia pozbawione powierzchniowych odpływów, liczne wywierzyska (m.in. źródła Warty i Pilicy), a także różnorodne formy rozwinięte na powierzchniach odsłoniętych skał.

Urozmaicona rzeźba i związana z nią zmienność podłoża oraz mikroklimatu (np. między wzgórzami a dolinami) uwarunkowały w trwającym od epoki lodowej procesie powstanie niezwykle bogatej i zróżnicowanej szaty roślinnej. Tworzy ją około 1500 gatunków roślin naczyniowych (kwiatowych), co stanowi połowę polskiej flory. Charakterystycznym przy tym jest wręcz mozaikowy układ zbiorowisk roślinnych, występowanie obok siebie gatunków przeciwstawnych ekologicznie. Wśród zbiorowisk naturalnych najbardziej zwracają uwagę lasy. Na wierzchowinach płd. części Wyżyny dominują bogate gatunkowo bory mieszane; na płn. ustępują one ubogim borom sosnowym, przywiązanym do piaszczystych gleb. Obok nich szeroko rozprzestrzenione są grądy tj. wielogatunkowe lasy liściaste rosnące na wapiennym podłożu. Jednak najbardziej cennymi przyrodniczo pozostają reliktowe lasy górskie: jaworzyna znana tylko z rejonu Ojcowa, Tenczynka, Jaroszowca i rez. Ruskie Góry oraz buczyny: karpacka (typowa dla piętra regla dolnego Karpat), na Wyżynie sięgająca po Rabsztyn oraz odróżniająca się od niej nieco odmiennym składem runa buczyna sudecka, występująca na Wyżynie Częstochowskiej. Jaworzyny i buczyny porastają stoki o wystawie północnej, chłodne i ocienione. W ich runie licznie występują gatunki górskie, jak np. żywiec gruczołowaty (buczyna karpacka) i dziewięciolistny (buczyna sudecka), parzydło leśne, lepiężnik biały, przetacznik górski, tojad mołdawski, paprotnik kolczysty, miesiącznica trwała (jaworzyna). Dużą osobliwością Wyżyny są ciepłolubne buczyny naskalne, zwane też storczykowymi od rosnących w ich runie storczyków, jak obuwik, podkolan biały, żłobik koralowy, buławniki, kruszczyki. Buczyny te, w Polsce znane jeszcze tylko z Pienin, zajmują najbardziej suche i nasłonecznione zbocza, szczególnie w środkowej części Wyżyny. Wśród roślinności nieleśnej na uwagę zasługują barwne, bogate gatunkowo murawy kserotermiczne, z dużym udziałem roślin o płd.-wsch. pochodzeniu oraz murawy naskalne z popularnymi rojnikiem i rozchodnikiem. Nie brak również na Wyżynie roślin poza nią nie występujących (endemicznych), jak np. przytulia krakowska występująca tylko na skałach w rejonie Olsztyna czy warzucha polska, która została uratowana przed wyginięciem na swych macierzystych stanowiskach w źródliskach Białej Przemszy poprzez introdukowanie w źródła Doliny Wiercicy, Centurii k. Zawiercia oraz Rajecznicy w gm. Irządze. Oprócz endemitów, godnych wzmiankowania jest szereg innych gatunków, jak np. w grupie roślin górskich: chaber miękkowłosy – występujący na Wyżynie jedynie w Dol. Prądnika, omieg górski – podawany ze źródeł Białej Przemszy, ciemiężyca zielona – znana z Puszczy Dulowskiej; wśród roślin kserotermicznych: rzadka i niezmiernie dekoracyjna trawa – ostnica Jana znana tylko z Ojcowa, ostnica włosowata z Dol. Dłubni oraz przetacznik wczesny, w Polsce rosnący tylko w rejonie Jerzmanowic i w Niecce Nidziańskiej.

Równie interesująco prezentuje się fauna Wyżyny skupiająca ok. 70% gatunków występujących w Polsce. Do jej ciekawszych przedstawicieli należą niewątpliwie łosie, zamieszkujące ostępy Puszczy Dulowskiej, bobry sprowadzone w doliny Prądnika, Rudna i Białej Przemszy, które obecnie znacznie się rozprzestrzeniły, a także grupa 19-tu gatunków nietoperzy (na 25 znane w Polsce); wśród ptaków: puchacz zaobserwowany w Górach Sokolich, bocian czarny gniazdujący w lasach ojcowskich i rezerwacie Wielki Las, czy rzadko spotykane: trzmielojad, kruk, puszczyk, zimorodek oraz dzieżby czarnoczelna i rudogłowa.

Obok przyrody ożywionej jak i nieożywionej niezaprzeczalnym walorem Wyżyny jest niepowtarzalność jej krajobrazu kulturowego – relikty dawnego osadnictwa, zabytki architektury i sztuki, zabytkowe zespoły zieleni. Na czoło wysuwają się tu dzieła sztuki obronnej, osadzone na skałach zamki i strażnice, zwane obrazowo „orlimi gniazdami”. Większość z nich to królewskie warownie zakładane w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego; inne to obronne rezydencje szlacheckie, jak np. Korzkiew, Tęczyn, Smoleń, Mirów, czy biskupie, jak Lipowiec, czy później Siewierz. O szeregu dalszych budowli nadal nie wiemy zbyt wiele Ostężnik). Podobnie w sferze dociekań, hipotez pozostają początki szeregu założeń (np. Mirów, Morsko, Olsztyn, Rabsztyn), a także założeń wcześniejszych – grodzisk, archeologicznie datowanych na okres kształtowania się państwowości polskiej, jak np. Damice i Zagórowa nad Dłubnią, Mników, Góra Birów k. Ogrodzieńca, Gąszczyk k. Mstowa czy Wały w dol. Wiercicy. Jednak stan wiedzy o jurajskich założeniach systematycznie się powiększa, czego przykładem mogą być odkrycia śladów grodu Henryka Brodatego z XIII w. koło Pieskowej Skały, strażnic z XIII/XIV w. w Dolinie Wodącej, pozostałości zameczku w Dolinie Kluczwody, pierwotnego założenia zamku „Ogrodzieniec” na górze Birów czy najstarszych murów z XIII/XIV w. zamku Rabsztyn. Jednak nie tylko architektura militarna stanowi o kulturowym dziedzictwie Wyżyny. To także ogromna liczba znaczących obiektów zabytkowych, reprezentujących wszystkie stylowe epoki. Wymieńmy choćby te najbardziej wartościowe, jak romańskie kościoły w Wysocicach i Gieble, gotyckie w Bolechowicach, Rudawie, Pilicy, Olkuszu, XVI-wieczne sanktuarium w Żarkach-Leśniowie, barokowe zespoły sakralne w Alwerni (w marcu 2011 r. uległ częściowemu spaleniu) i Czernej oraz późniejsze XVIII-wieczne fundacje: Imbramowice, Mstów, czy Morawicę osadzoną na XIII-wiecznych, a może nawet wcześniejszych zrębach zamku Toporczyków-Tęczyńskich. Wspomnieć również należy o drewnianych kościołach, bodaj ostatnich akcentach dawnej architektury wsi, w tym o najstarszych XVI-wiecznych z Modlnicy, Zrębic, Paczółtowic i Racławic, kryjących w swych wnętrzach dzieła bezcenne – gotyckie i renesansowe obrazy oraz rzeźby.

Tę dość skrótową panoramę zabytków wypada uzupełnić wzmianką o licznych, zwłaszcza w płd. części Wyżyny, dworach i pałacach - począwszy od tych najstarszych, jak barokowy dwór w Siedlcu, poprzez XVIII-wieczne Karniowice, Bolechowice, Modlnicę, czy Trzebinię, po XIX-wieczne pałace w Krzeszowicach, Złotym Potoku, Młoszowej, Balicach, Płazie, a także o bardziej skromnych rezydencjach ziemiańskich, lecz swą formą „polskiego dworku”, jakże osadzonych w narodowej tradycji, jak np. Tarnawa, Glanów, Złoty Potok. Szereg dworów i pałaców (np. Wierbka, Włodowice, Rokitno Szlacheckie) nie dotrwało z różnych przyczyn do naszych czasów, pozostając kolejną zabytkową ruiną na jurajskim szlaku. Śladem po innych są podworskie zabudowania, np. XVII-wieczne lamusy w Pisarach i Garlicy, czy drewniany spichlerz w Udorzu.